“سادھ پکوڑے ویچ کے اپنے آپ وچّ جنت دیاں موجاں ماندا تے چور چوری کرکے اپنے بال بچے نال بلے لٹدا۔ تے انجھ سادھ اپنے حالَ وچ مست، چور اپنے مال وچ مست تے ویلا اپنی چال وچ مست سی…۔
“کہانی دا مڈھ ای بے ڈھنگا اے!” داری جلاہا بول پیا، اگانھ کہانی کی ہونی اے؟”
کہانی سناؤندا بابا بھوج وچوں ٹوکے جان تے بھڑک ڈنڈیوں پار ہویا۔ داری نوں جھئی لے کے پیا: “اگانھ تے تیری ماں نے جو ہونا سو ہونا ایں، پہلاں توں ایہہ دسّ! کہانی دا مڈھ کویں بے ڈھنگا اے؟”
داری نے بابے دی گلّ دا برا نہ منیاں۔ ہسّ کے کہن لگا، “توں تے آکھدا ہندا ایں پئی چوراں دے گھر کدے دیوا ہی نہیں ہندا۔ ہن آپ ہی دسدا ایں پئی چور اپنے بال بچے نال بلھے لٹدا ہندا سی تے نال سادھ پکوڑے ویچن مگروں سادھ ہی رہا؟”
کول بیٹھا ماسٹر داری دی امداد نوں اپڑیا- “بابا! داری دی گلّ نوں چتھّ ذرا! اوہ آکھدا اے کہ ہٹی والا تے چور جے سکے بھرا نہیں تے تائے چاچے دے پتر بھرا تے ضرور ہندے نے… اک نے گاہک نوں لٹنا، اک نے ساک نوں…۔”
بھابے بھوج، ماسٹر دی سنی، انسنی کردیاں کیہا، “دیوا نہیں بلدا کدے تیرے جہے ربّ دے مارے چور دے گھر، جنھے سویرے اٹھ کے مسیتے جا کے نہاون توں پہلوں مسیت دا تیل چوری کرکے ملنا ہندا اے…۔”
بابے دی گلّ اجے وچ ای سی، داری ہسّ کے کہن لگا، “روز سویرے منہ ہنیرے کھوہی ‘چوں سو بوکا کڈھ کے سکاوے توں ٹوٹیاں بھرنا آں مسیت دیاں۔ جے کدے کسے نمازی سویرے اک بوکا وی کڈھیا ہووے تاں میں جھوٹھا۔ تھے جے کدے میں کجے ‘چوں تیل دا چوآ لے لینا آں تے گناہ کی ہویا؟ اﷲ دے گھروں نہ لواں تے ہور کتھوں لواں؟”
داری دی گلّ دے ‘ہور کتھوں لواں’ والے ٹوٹے تے بابے دا ہاسہ نکل گیا، بولیا، “پترا! جے کدے تینوں سویرے اٹھ کے تیل مل کے نہاون دی عادت نہ ہووے توں کدے مسیت ول منہ وی نہ کریں۔ جا کے روز تیل ملنا ایں۔ مگروں سریر کھولن لئی دس- ویہہ بوکے کڈھ کے سکاوے بھر کے نہا وی تاں آپ ای آؤنا ایں نہ؟”
تینوں کدے نماز پڑھن دی توفیق نہیں ہوئی۔ پر میری گلّ یاد رکھیں، اﷲ دے گھر چوری کرنا ایں… کوہڑا ہو کے مرینگا۔ کیڑے کھانگے ایس سریر نوں۔”
… کھورے کوہڑے ہون جاں سریر نوں کیڑیاں دے کھان دے ڈر توں داری کمب گیا۔ صفائی دیندیاں کہن لگا، “سہں بے بے دی! ہن تاں میں ایہہ کم کدے نہیں کیتا۔ اجے پچھلی جمرات نوں تے میں سوا روپئے دا تیل مسیتے پایا اے۔”
“ہن توں مسیتوں تیل چوری کرکے نہیں ملدا… ہن تے توں بسّ پٹھے وڈھناں ایں چوری!” بابے بھوج کھورے داری دی پہلی صفائی منّ لئی سی۔
داری اپنی واہی، “لے بھلا بابا! پٹھے میں کنے کو وڈھناں آں؟ اک بکری جڈی گاں اے تے اک بلی جڈی وچھی۔ نالے پٹھے میں کہڑے روز وڈھناں آں؟ اک ادھا ڈنگ تے میں گھاہ کھوتر کے پا لینا تے وچوں اک ادھا ڈنگ پٹھے وڈھ لیاؤنا، اوہ وی اس سوم جٹّ دے، جہڑا منگیاں نہیں دیندا۔ سویرے جٹّ نوں وی پتہ ہندا اے پئی داری لے گیا پٹھے وڈھّ کے راتیں۔ اوہ وی ہسّ چھڈدا اے تے میں وی۔ بابا! توں ہی دسّ اپنے دین ایمان نال، جے داری اپنی گاں لئی ایس اپنے پنڈ وچوں پٹھے نہ وڈھے تے کتھوں وڈھے؟ پنڈ باہروں کسے ہور پنڈ دے پٹھے وڈھّ کے دھون بھنا لئے؟”
بابے بھوج دا پھیر ہاسہ ڈلھ پیا۔ ہسدیاں ہسدیاں بولیا، ”اوئِ بندیا! تینوں سو واری آکھیا اے جدوں کتوں نہ لبھن تاں ساڈے وڈھّ لیایا کر۔ پر راتاں نوں لوکاں دے چوری نہ وڈھیا کر۔ ایویں حرام موتے نہ ماریا جاویں کتے۔ اوئِ چوری پٹھے وڈھدیاں ماریا جانا وی کوئی کم ہویا۔ دھیلا ملّ نہیں پیندا اجیہے بندے دا۔”
“میں اوہدے پٹھے نہیں وڈھدا کدے وی، جس پٹھیاں دے رگّ توں مار ہی گھتنا ہووے۔ میں تاں اوہدے وڈھدا آں جہڑا جے اتوں پھڑ وی لوے تاں آپے ہی پچی ہو جاوے۔” داری چہکدیاں گلّ ٹوری، “سنیاں نہیؤں بابا! اک جانگلی چور نے بھین دا جھگا جا بھنیاں پر، سنّ تے ای پھڑیا گیا۔ بھین تے بھنوئیے بھلا کی آکھنا سی؟ سگوں روٹی پانی کھوا کے گھلیو نے۔ چور پچھانہ پرط کے اپنے یاراں بیلیاں نوں گلّ سناؤن لگا چوری دی۔ پھڑے جان اتے اپڑیا تاں دسیو، “مینوں پھڑن والے وی بھین تے بھنوئیا آئے”… بیلیاں دے ایہہ پچھن تے ‘بھئی پھیر کی ہویا؟’ ہسّ کے آکھن لگا، “ہونا کی سی؟ مینوں ویکھ کے بھین تے بھنوئیا ڈھیر پچی ہوئے۔”
بابا تے ماسٹر ہسّ پئے۔ بابا بھوج پیار نال داری نوں کہن لگا، “گلاں دا کھٹیا خاناں ایں۔”
استاد کھنگھدا تے پیر گھسیٹ گھسیٹ کے ٹردا منڈلی وچ آ رلیا۔
“آ استادا!” بابے بھوج استاد نوں اپنے کول منجی تے بٹھا کے پچھیا، “سنا، ولّ ایں؟”
“ولّ ہن کی ہونا ایں؟” دس قدم ٹرن نال، اجے تیک بڈھے استاد نوں ساہ چڑھیا ہویا سی۔ نڈھال جہی ‘واز وچ کہن لگا، “جے لمے پے جائیے تاں اٹھ کے نہیں بیٹھیا جاندا۔ جے زور لا لو کے اٹھ وی بہیئے تاں پیریں نہیں کھلوتا جاندا۔ جے مر کھپ کے پیریں کھلو وی جائیے تاں ٹریا نہیں جاندا تے جان تے کھیڈ کے گھروں تیری حویلی تک دس کرؤں ٹر ہی آئیے تے پھر گھڑی چنگی تے ساہ ہی سواہرا نہیں ہندا۔ لعنت آکھ اس بڈھاپے نوں۔”
استاد دی گریازاری ‘تے داری ڈھیٹھاں وانگ ہسّ کے کہن لگا، “استاد، سیانے آکھ گئے نے ‘جوانی بڑی چیز ہے… بڈھاپا بڑا لعنتی۔” سنے استاد سارے ہسّ پئے۔
بھوج تے استاد ستر-اسی دے پیٹے وچ پرانے سنگی سن… دوویں ہانی۔ چار چار جماعتاں اپنے پنڈ دے سکول ‘چوں پڑھکے اپنے اپنے کم لگّ گئے۔ بھوج واہی-جوتی وچ، استاد بھانڈے بناؤن تے کھوتیاں ‘تے بھار ڈھون وچ… بھوج دی واہی-جوتی اوہدے پتر-پوتریاں سانبھ لئی تے استاد دی تھاں اوہدا بھرا چکّ تے بیٹھ کے سارا دن بھانڈے بناؤندا، آوی چاڑھ کے پکاؤندا تے پنڈو پنڈ ویچدا اوہدا بھتیجا… استاد دی تاں نہ رنّ نہ کنّ۔ پتہ نہیں کیوں ساری عمر اوہنوں کدھروں رنّ دا اجیہا ٹوٹا نہ لبھا، جہنوں گھر والی آکھدے نے۔ تے پتہ نہیں استاد نوں ایس بدنصیبی پاروں ہی سارے پنڈ والے کیوں استاد آکھدے! ایہناں دے بابیاں دے دو ہور یار سن۔ اک ادھ کھڑ عمر دا سید ماسٹر تے اک جوان عمر دا داری جلاہا۔ ادن وی اوہ چارے ای روز وانن بابے بھوج دی حویلی وچ بیٹھ کے راتیں ایدھر ادھر دیاں گلاں مار رہے سن۔
“بابا اگانھ ٹر ہن!” داری بابے نوں آکھیا۔
“بڑا ٹرے آں اپنی عمر وچ پتّ!” بابے بھوج نے چمک کے کیہا، ایتھوں طریق بھگتن ٹردے لاہور جاندے… پورے اسی کوہ!… پنڈوں روٹی پلے بنھ کے، اﷲ دا ناں لے کے ماردے نعرہ:
“بدھے بھار مسافراں تے منا کوہ لاہور!”
“تے پینڈے ٹھلھ، تیجے دن منہ ہنیرے جا وڑدے لاہور… تے طریق بھگت کے سا دہاڑی مڑ پیندے پچھانہ تے چھالاں ماردے دو دناں وچ پنڈ آ اپڑدے تے اگلے دن اٹھ کے جوترا وی لاؤن جاندے ہسدے کھیڈدے… اوئے توں سانوں ٹرن دے مہنے کی دینے نے، جنھے دو کوہ جانا ہووے تے ادھا دن ‘ٹیشن تے بہہ کے گڈی اڈیکدا رہنا ایں!”
“گڈیاں تاں بندے نقارے کر چھڈے!” استاد ہونگھیا۔ “ہڈاں-گوڈیاں توں رہِ گئے جوان! چنگے دن سن جدوں اجے گڈیاں نہیں سن بنیاں، جوان تاں ساہ-ستیا والے ہندے سن۔”
ماسٹر بہتا گالڑی نہیں سی پر، بولنوں رہِ نہ سکیا، “گڈیاں بندے دی جان وی تاں سکھی کر چھڈی اے بابیو! سویرے چڑھو گڈی تے لاہوروں طریق بھگت کے شام نوں پنڈ وی پرط آؤ۔ جہڑا پینڈا تسیں چھیاں دناں وچ کردے سؤ، ہن چھیاں گھنٹیاں وچ نبڑ جاندا اے۔ نہ پیندے نے پیریں چھالے تے نہ چڑھدیاں نے کھچاں… امن نال گڈی وچ بہہ کے بھاویں سوں روو۔”و
داری صفائی دیندیاں ترلا واہیا، “میں تاں آکھیا سی… گلّ نوں اگانھ ٹورو!”
“کہڑی گلّ؟” بابے بھوج بے-دھیانی تے آرام نال پچھیا۔ بہت واری انجھ ہی ہندا کہ گلّ وچوں ہور ٹر پیندی، وچوں ہور تے ہور، اصل گلّ کتے پچھانہ دور رہِ جاندی تے رولے وچ وسر جاندی۔
“پکوڑے ویچن والے تے سادھ دی گلّ؟” ماسٹر بابے بھوج نوں یاد کرایا۔
“آہو! ہچھا!” بابا بھوج سوچدا ہویا داری ولّ ویکھ کے بولیا، “ہن وچ نہ بولیں تے تینوں اک گلّ سناواں سچی!”
سچی گلّ دے ناں تے استاد کنّ چکے۔ اک دو وار اپنی کتراویں کھچڑی داڑھی وچ کھرک کے کہن لگا، “سچ وی کنجھ دا گہنہ ایں؟” جہڑی گلّ دے گل وچ پا دیو، گلّ پھٹّ جاندی اے۔” بابے بھوج گلّ ٹوری۔ “پکوڑے ویچن والے دا روز دا اک گاہک اجیہا وی سی جہڑا روز آ کے پکوڑے کھاندا تے ڈکار مار کے مچھاں تے ہتھ پھیردا، پیسے دتیوں بغیر چلدا ہندا۔ نہ ہٹی والا کدے پیسے منگدا، نہ ہی گاہک کجھ دیندا۔ ہٹی والا سوچدا مفتوڑے گاہک نوں کدے تاں حیا آؤ تے اوڑک اک نہ اک دن ایس روز دے دھروہ توں مڑ جاؤ۔ پر، نہ تاں مفتوڑے گاہک نوں حیا آئی تے نہ ہی ہٹی والے اوہنوں کدے جتایا۔ پتہ نہیں ماڑے ہون پاروں یا بھلیمانس ہون کارن! تے ایہہ کم ورھا-دو چلدا رہا…۔”
داری رہِ نہ سکیا، آکھن لگا، “ہٹی والا دیندا عرضی پرچہ تھانے وچ۔ آپے لے جاندے بنّ کے، اجیہے دھکہ شاہی کرن والے گاہک دی تے دمڑی دے نال چمڑی وی لاہ دیندے اگلے۔”
ٹوکے جان تے بابا بھوج داری نوں ٹٹّ کے پے گیا، “تیرا پیو تھانا ادوں ہندا نہیں سی تے فریاد کرنی پیندی سی حاکم اگے۔ بھلا پکوڑے ویچن والے غریب دی رسائی حاکم تیکر ہندی ہوؤُ؟”
“ہچھا بھلا! پھیر؟” داری بابے ولّ ویکھیا۔
“پھیر اک دہاڑے مفتوڑا گاہک مچھاں نوں تا دیندا آیا۔ ویکھدا کی اے، پکوڑیاں والے دی ہٹی تے، کڑاہی دھوتی مانجی مودھی پئی اے تے ہٹی والا سر پھڑ کے بیٹھا اے۔”
“کی ہویا، اج پکوڑے نہیں کڈھے بھلیا؟” اوہنے پچھیا۔ “جو ہے سی توں کھا گیا ایں، ورھے-دوہیں وچ۔ میری راس مکّ گئی اے۔ ہن کاہدے نال کڈھاں پکوڑے؟” ہٹی والے روندی آواز وچ کیہا۔
“ہچھا!” کجھ دیر سوچ کے گاہک آکھیا، “کل ہٹی ضرور کھولھیں، میں ایس کو ویلے آوانگا۔”
اگلے دن کیتے ہوئے اقرار تے گاہک اپڑیا۔ اک پوٹلی ہٹی والے نوں پھڑا کے ہتھ جوڑ کے کہن لگا، “کدے پہلوں دسّ دیندوں تاں تیری بھٹھی ٹھنڈھی کدی نہ ہندی۔ اپنی ہٹی چلا بھلیا تے جدوں ایہہ مکّ جاون، پھیر پھوک مار چھڈیں میرے کنّ وچ!” تے ہٹی والے نوں حیران پریشان چھڈّ کے چلدا ہویا۔
پوٹلی سونے دیاں موہراں، ٹومباں تے ہیرے- موتیاں نال بھری ہوئی سی۔ پکوڑیاں والے اینی دولت کدی کھواب وچ وی نہیں سی دیکھی۔
ستّ-اٹھ دہاڑے مگروں شہر وچ اک نامی-گرامی چور نوں سولی چاڑھن دی ڈونی (ڈونڈی) پٹی گئی۔ انھے اک سردار دا جھگا بھنیاں سی۔ اتوں چوری نہیں سی مندا… تے مال نہیں سی دیندا۔ سولی شہر دے وڈے چونک وچ دتی جانی سی تے شہر تماشہ ویکھن آیا ہویا سی… وچ اوہ پکوڑیاں والا وی سی۔ پکوڑیاں والے سولی دے تھڑھے تے کسیاں مشکاں چّ بدھے کھلوتے اپنے روز دے گاہک نوں سیان لیا تے پل بھر وچ اوہنوں ساری گلّ دا چانن ہو گیا۔ “چوری دا مال موڑیاں کھورے چور دی جان بچ جائے”… ہٹی والے سوچیا تے بھیڑ نوں چیردا سولی دے تھڑھے ولّ ودھیا۔ ذرا نیڑے ہویا تاں اس ہتھ چکیا بولن لئی۔ پر، اسے گھڑی چور دیاں تے اوہدیاں نظراں ملیاں۔ چور نے کھورے اوہدیاں اکھاں وچ پڑھ لیا سی، ہسیا تے اچی واج نال جویں ساری خلقت نوں سنا کے کہن لگا، “جے چوری دا مال مڑ وی گیا تاں وی سولی تاں ایہناں مینوں ٹنگ ای دینا ایں۔ اس لئی جس بھلیمانس کول میرا مال ہے اوہ اپنے کول ہی رکھے۔ جے اوہ سارا نہ وی رکھنا چاہوے تاں جنا میں اوہدا قرض دینا اے، اوہ رکھ کے باقی مال ‘چوں شہر وچ لوکاں لئی کھوہ لوا دیوے تے سراں بنوا دیوے۔”
“تے چور سولی چڑھ گیا… ” گلّ کردا بابا بھوج کھلو گیا، کھورے ساہ لین لئی “تے پھیر لوا دتے کھوہ ہٹی والے نے تے بنوا دتی مسافراں لئی سراں، مویاں دے تھیہ وچ؟” داری ہسّ کے کہن لگا، “کھا گیا ہونا اے ہٹی والا سارا کجھ۔”
“نہیں بھائی!” بابے بھوج کیہا، “اودوں اجے لوکاں وچ ایمان دی رتی ہے سی۔ ہٹی والے اپنے پیسے رکھ کے باقی ساری دولت نال شہر وچ دس کھوہ لوا دتے تے اک سراں بنوا دتی مسافراں لئی…۔ کئی صدیاں لاہور شہر دے لوک تے لاہور وچ باہروں آون والے مسافر اس چور دے کھوہاں دا پانی پیندے رہے تے اوہنوں دعاواں دیندے رہے۔”
“صدیاں؟” ماسٹر حیران ہو کے پچھیا۔
“آہو” بابے بھوج ماسٹر دیاں اکھاں وچ ویکھ کے کیہا، “ایہہ گلّ کوئی چار صدیاں پرانی اے، پر سچی اے۔ اس کرکے اج وی جیوندی اے۔”
“سچ کدے پرانا نہیں ہندا… سچ کدے بڈھا نہیں ہندا… سچ کدے نہیں مردا۔” استاد نے گوڈیاں تے ہتھ رکھ کے اٹھدیاں ہویاں دو ٹکّ طریقے نال گلّ کیتی۔